Warszawa

Warszawa, miasto stołeczne Warszawa^[5] – stolica i największe miasto Polski, położone w środkowo-wschodniej części kraju, na Nizinie Środkowomazowieckiej, na Mazowszu, nad Wisłą. Od 2002 r. miasto stołeczne Warszawa jest gminą miejską mającą status miasta na prawach powiatu^[6].

Warszawa jest ośrodkiem naukowym, kulturalnym, politycznym oraz gospodarczym na skalę europejską. Mieszczą się w niej siedziby parlamentu, Prezydenta RP, Rady Ministrów i innych władz centralnych. Warszawa jest także stolicą województwa mazowieckiego. Warszawa jest jedynym miastem w obecnych granicach Polski odznaczonym Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (a drugim w historii Polski miastem po Lwowie).

Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 708 491 zameldowanych mieszkańców w marcu 2011 r.)^[4] i powierzchni (517,24 km² łącznie z Wisłą)^[1][2]. W skali kraju rzeczywistą liczbę mieszkańców Warszawy i okolic można porównywać jedynie do konurbacji górnośląskiej.

Think tank GaWC, badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, uznał Warszawę za metropolię globalną (Alpha–)^[7].

Położenie

Aglomeracja warszawska

Warszawa leży w środkowym biegu Wisły, na Nizinie Środkowomazowieckiej, w odległości około 350 km od Karpat i Morza Bałtyckiego. Jest jedyną w Europie stolicą leżącą w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego^[8].

Miasto leży po obu stronach rzeki i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona na Równinie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej (rejon zajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonie Filtrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego).

Pozostała część miasta leży w Dolinie Środkowej Wisły oraz na Równinie Wołomińskiej (częściowo dzielnice wschodnie) i w Kotlinie Warszawskiej (częściowo dzielnice północne). Na Bielanach, Białołęce, w Wawrze i Wesołej występują porośnięte lasem, wysokie na kilka-kilkanaście metrów wydmy, z najwyższym naturalnym punktem wysokościowym – 122,11 m n.p.m. (w rejonie planowanej ul. Stanisława Wigury na osiedlu Groszówka w Wesołej)^[9].

Stolica stanowi główne miasto monocentrycznej aglomeracji warszawskiej. Liczba jej mieszkańców, zależnie od koncepcji jej zasięgu, wynosi w przybliżeniu od 2,6 do 3 mln. W obszarze tym znajduje się około 20 miast.

Nazwa miasta

Nazwa pojawia się w XIV-wiecznych zapiskach jako Warseuiensis (1321), Varschewia (1342) i XV wieku jako Warschouia (1482). Średniowieczna nazwa brzmiała Warszewa, Warszowa. Najprawdopodobniej pochodzi ona od formy dzierżawczej imienia Warsz (skróconej formy popularnego wówczas staropolskiego imienia Warcisław, Wrocisław), używanego m.in. wśród przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów) herbu Rawa, właścicieli części terenów w dzisiejszym centrum miasta, np. Solca i Mariensztatu.

Zmiana nazwy na Warszawa wynikła z mazowieckiej wymowy dialektycznej. Do końca XV wieku samogłoska -a- przechodziła w -e- po spółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym -e- zaczęły być postrzegane jako gwarowe. Dlatego też zastępowano -e- przez -a-. Taka zmiana nie była uzasadniona etymologicznie, więc takie formy nazywa się hiperpoprawnymi (np. siadlisko, królawski). Tak też nastąpiła zmiana nazwy z Warszewa na Warszawa, która upowszechniła się w XVI wieku^[22].

Legendarna etymologia wywodzi nazwę od imion rybaka Warsa i jego żony Sawy.

Historia

Historia Warszawy sięga nawet IX wieku. Zasadniczy układ urbanistyczny dzisiejszej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń po II wojnie światowej.

Średniowiecze

Widok Warszawy z około 1573 roku

Pierwszymi osadami powstałymi na terenie dzisiejszej stolicy były m.in. Bródno (IX/X wiek) Kamion (1065 r.?), Jazdów (XII/XIII wiek). Po zdobyciu i zniszczeniu Jazdowa przez wojska Mendoga, przed 1294, książę płocki Bolesław II mazowiecki założył nową osadę Warszowa. Będąca ważnym ośrodkiem handlu i rybołówstwa osada na początku XIV stulecia została jedną z siedzib książąt mazowieckich, zaś od 1413 roku stolicą Mazowsza. Wcześniej, około 1300 roku lokowano Stare Miasto. Nowe Miasto założono pod koniec XIV stulecia.

XVI-XVIII wiek

Hołd cara Wasyla IV Szujskiego przed Zygmuntem III Wazą na sejmie warszawskim

Widok na Krakowskie Przedmieście według Bernarda Bellotta zwanego Canaletto

W roku 1526 Mazowsze wraz z Warszawą wcielono do Korony Królestwa Polskiego Trzy lata później obrano Warszawę jako miejsce zwołań sejmu walnego (w roku 1569 odbyły się tu pierwsze obrady), zaś w 1573 roku miała tu miejsce pierwsza wolna elekcja nowego króla. W tym samym roku miała tu miejsce konfederacja warszawska w sprawie uprawomocnienia tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej. Warszawa stała się ważnym łącznikiem między głównymi centrami politycznymi Polski i Litwy Krakowem i Wilnem, co było jednym z powodów przeniesienia rezydencji królewskiej w 1596, co uczynił Zygmunt III Waza. Odtąd Warszawa stała się ważnym centrum politycznym, gospodarczym i kulturalnym, przyjaznym dla szlachty, magnaterii i duchowieństwa. Nastąpiła urbanizacja miasta, przebudowano dawny zamek na wielką rezydencję królewską, przed którą postawiono kolumnę z figurą Zygmunta III Wazy. Okres prosperity przerwała wojna polsko-szwedzka 1655–1658, po czym zniszczone miasto odbudowano, co więcej w okresie panowania Jana III Sobieskiego, Warszawa stała się ważnym centrum artystycznym na skalę europejską w dobie baroku (wzniesiono m.in. pałac w Wilanowie, rezydencje i kościoły proj. Tylmana van Gameren). Pomimo kryzysu, chaosu i zniszczeń spowodowanych przez wojnę północną oraz klęsk elementarnych i kryzysu politycznego (konfederacja, wojna o sukcesję) stolica w okresie panowania Sasów przeżywała dalszy rozkwit, przede wszystkim kulturalny i artystyczny. Przebudowano zamek, wzniesiono m.in. Oś Saską, liczne kościoły i rezydencje w duchu późnego baroku i rokoka. Mimo bardzo trudnej sytuacji politycznej kraju, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zwołano w Warszawie Sejm Czteroletni (1788-1792) zaś 3 maja 1791 uchwalono konstytucję Rzeczypospolitej. Oprócz tych osiągnięć politycznych, stolica przeżyła duży progres kulturalno-naukowy. W 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium. Siedem lat później, bracia biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy otworzyli dla publiczności bibliotekę, która była jednym z największych księgozbiorów w Europie. W 1767 roku powstał tu Teatr Narodowy. W 1767 roku założono Szkołę Rycerską a w 1773 powołano Komisję Edukacji Narodowej. Spośród wzniesionych wówczas klasycystycznych budowli wyróżnia się Pałac Łazienkowski. Skala progresu była na tyle wielka, iż Warszawę nazywano Paryżem Wschodu.

1795-1939

Zajęcie warszawskiego arsenału przez powstańców podczas powstania listopadowego, obecna ul. Andersa

Filtry warszawskie

Po upadku Rzeczypospolitej Szlacheckiej w wyniku klęski insurekcji kościuszkowskiej (u jego schyłku miała miejsce rzeź ludności praskiej przez wojska rosyjskie) oraz III rozbioru w 1795 roku, Warszawę wcielono do Królestwa Prus. Oswobodzona przez wojska Napoleona w 1806 roku, stała się siedzibą Księstwa Warszawskiego. Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 roku obrano Warszawę jako stolicę Królestwa Kongresowego zależnego od cara rosyjskiego. W tym okresie powstały Aleje Jerozolimskie. W architekturze i sztuce dominował klasycyzm. Wzniesiono m.in. Teatr Wielki, Pałac Staszica i Belwewder. W 1816 roku, dekretem cara Aleksandra I, powołany został Uniwersytet Warszawski z 5 wydziałami – teologii, prawa, medycyny, filozofii, nauki i sztuk pięknych. W mieście działały organizacje patriotyczne (m.in. Związek Wolnych Polaków, Towarzystwo Patriotyczne) i konspiracja przeciw zaborcy, który częstokroć łamał konstytucję. Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały powstania narodowowyzwoleńcze: 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe, a w okresie 1863–1864 trwało powstanie styczniowe. W czasie powstania listopadowego 1830 Warszawa była siedzibą władz powstańczych (Rząd Tymczasowy). W 1831 wokół Warszawy miały miejsce nierozstrzygnięte i zwycięskie przez powstańców bitwy (m.in. pod Olszynką Grochowską, Wawrem, Białołęką) jednakże (m.in. po ataku na Wolę) powstanie zostało stłumione przez Rosjan wspartych posiłkami z Prus. W okresie powstania styczniowego 23 stycznia 1863 roku Warszawa była siedzibą powstańczego Rządu Narodowego. Po upadku powstania zniesiono Sejm, wojsko polskie i konstytucję, konfiskowano dobra, więziono, zsyłano na Sybir, zamknięto Uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaprowadzono stan wojenny. Warszawa stała się do 1905 roku twierdzą. Represjom towarzyszyła rusyfikacja. W Warszawie powstało kilka cerkwi w tym największy Sobór Św. Aleksandra na placu Saskim (współczesna nazwa: plac Marszałka Józefa Piłsudskiego). Jednocześnie rozbudowywano infrastrukturę. Warszawa stała się ważnym węzłem kolejowym łączącym Kolej Warszawsko-Wiedeńską (budowa w latach 1845–1848) Kolej Warszawsko-Petersburską (oddano do użytku w roku 1862) Warszawsko-Terespolską (od 1867 r.) oraz Kolej Nadwiślańską (od 1877 r.). Ponadto wybudowano także kolej obwodową i wąskotorową (do Piaseczna). Nad Wisła powstało kilka nowych mostów w tym Most Kierbedzia. W Od 1856 zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych. Dostawy gazu zapewniała wybudowana w tym samym roku Gazownia Warszawska. W 1881 uruchomiono pierwszą centralę telefoniczną. W 1881 za sprawą prezydenta miasta Sokratesa Starynkiewicza przystąpiono do budowy nowoczesnych wodociągów i kanalizacji według projektu Williama Lindleya. Od 1885 zaczęto instalować ogrzewanie wodne mieszkań i innych pomieszczeń. Wcześniej, w 1862 roku powstało Muzeum Narodowe. 1897 roku Warszawa liczyła 626 tys. mieszkańców i była największym po Petersburgu i Moskwie miastem w obrębie Cesarstwa Rosyjskiego. Rozwój sportu w stolicy zaowocował założeniem w 1911 roku Polonii a pięć lat później Legii. Podczas I wojny światowej od 4 sierpnia 1915 do 1918 roku Warszawa znalazła się pod okupacją niemiecką. 11 listopada 1918 Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową w Warszawie (14 listopada 1918 również pełnię władz cywilnych w stolicy) i naczelne dowództwo sił zbrojnych. W konsekwencji Warszawa stała się stolicą II Rzeczypospolitej. W okresie 13–26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej (mającej na celu m.in. podporządkowanie Polski ZSRR i ekspansję komunizmu na Zachód), na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała się bitwa warszawska. Punktem zwrotnym walk była bitwa pod Radzyminem, po której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie. W okresie międzywojennym Warszawa stała się wielką metropolią, w roku 1939 liczyła 1 mln 350 tys. mieszkańców. Miała wówczas miejsce silna urbanizacja miasta, którą kierował prezydent miasta Stefan Starzyński; m.in. budowa ponad 100 tys. mieszkań z infrastrukturą (osiedla na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie), oddanie do użytku – Muzeum Narodowego, renowacja Pałacu Blanka, Arsenału, Pałacu Brühla, odkrycie średniowiecznych murów Warszawy, założenie muzeum na Zamku Warszawskim i Muzeum Piłsudskiego w Belwederze, rozwój infrastruktury (rozbudowa komunikacji miejskiej, budowa lotniska na Okęciu, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja siedmiu szpitali). Ponadto założono wiele parków (m.in. park Sowińskiego, park Dreszera, Zieleniec Wielkopolski, Skarpa na Dynasach).

Po 1939 roku

Stare Miasto zniszczone po powstaniu warszawskim. Zabudowa Warszawy według różnych szacunków została zniszczona w 70 do 85%

Powstanie warszawskie. 1 sierpnia 1944 godzina „W” (17.00), patrol por. Agatona

Okres stalinizmu. Pochód młodzieży podczas święta Odrodzenia Polski na placu Konstytucji (wzniesionym w duchu socrealizmu)

Msza Święta na placu Zwycięstwa celebrowana przez Jana Pawła II

1 września 1939 roku hitlerowskie Luftwaffe rozpoczęło bombardowanie miasta i rozpoczęła się II wojna światowa Dowództwo nad obroną stolicy powierzono generałowi Walerianowi Czumie (3 września został mianowany komendantem obrony miasta stołecznego), oraz generałowi Juliusza Rómmla (od 8 września dowódcy Armii Warszawa). Bohaterska obrona trwała do 28 września, oprócz wojska, stolicę broniła ludność cywilna, którą wspierał prezydent Stefan Starzyński. W okresie okupacji hitlerowskiej Warszawa znalazła się w obrębie Generalnego Gubernatorstwa podległego III Rzeszy. Celem nazistów było całkowite zgermanizowanie Warszawy (m.in. tzw. plan Pabsta) stąd też miała tu miejsce masowa eksterminacja warszawian (liczne egzekucje, deportacje, wysyłki do obozów koncentracyjnych, obozów zagłady, na roboty do Rzeszy etc.). Licząca przed wojną około 300 tys. gmina żydowska była głównym celem nazistowskiego terroru. W roku 1941 powstało getto, które dwa lata później mimo powstania zostało zlikwidowane, mieszkańców wymordowano, a cały teren getta zrównano z ziemią. Mimo hitlerowskiego terroru od początku okupacji Warszawa była wielkim centrum ruchu oporu i walki z okupantem. Intensywność i różnorodność form, m.in. formowanie wojska, masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie dzieł sztuki, działalność rozmaitych ośrodków kierowniczych i działających w konspiracji stronnictw i grup politycznych uczyniły Warszawę siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego i Komendy Głównej Armii Krajowej. 14 września 1944 roku Armia Czerwona wyzwoliła spod władzy hitlerowskiej prawobrzeżną Warszawę. Terror okupanta niemieckiego z jednej i niebezpieczeństwo ekspansji dyktatury stalinowskiej z drugiej strony było asumptem zorganizowania przez AK w ramach akcji „Burza” powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i objęło całą lewobrzeżną Warszawę. Trwało ono 63 dni, oprócz powstańców z okupantem bohatersko walczyła także znaczna część ludności cywilnej. O upadku zdecydowała oprócz dostatecznego braku pomocy z zewnątrz, wzmożona eksterminacja ludności przez nazistów (m.in. rzezie na Woli i Ochocie). Po kapitulacji, hitlerowcy w ramach zemsty wygnali większość mieszkańców, a zabudowę miasta systematycznie niszczyli. W czasie powstania po stronie polskiej zginęło 16 tys. powstańców i około 150 tys. ludności cywilnej. Ogółem podczas wojny, zginęło ok. 700 tys. warszawian. 17 stycznia 1945 zakończyła się okupacja hitlerowska, Armia Czerwona i Ludowe Wojsko Polskie zajęły lewobrzeżną Warszawę.

W okresie stalinizmu miały miejsce liczne represje przedstawicieli opozycji, państwa podziemnego, w 1948 utworzono PZPR, która odtąd posiadała monopol władzy państwowej. Wskutek centralizacji państwa stała Warszawa stała się głównym centrum administracyjnym i politycznym kraju. W roku 1952 po raz pierwszy w polskiej Konstytucji pojawił się zapis o stołeczności Warszawy. 14 maja 1955 roku został podpisany Układ Warszawski. Jeszcze w 1945 roku w celu odbudowania Warszawy powołano SFOS oraz BOS. W pełni historycznie odbudowano Stare i Nowe Miasto, Trakt Królewski wraz z okolicami i większość pojedynczych obiektów. W pozostałych przypadkach budowano w duchu modernizmu i socrealizmu, czego przykładem jest Pałac Kultury i Nauki. Odbudowano mosty, unowocześniono sieć komunikacyjną (m.in. trasa W-Z). Kolejne inwestycje prowadzono w dalszych latach. Warszawa otrzymała sieć nowych arterii komunikacyjnych (m.in. Wisłostradę, Trasę Łazienkowską, Trasę Toruńską), wzniesiono Dworzec Centralny. Nastąpiła silna industrializacja (m.in. przemysł samochodowy, metalurgiczny, elektroniczny, farmaceutyczny, budowlany, odzieżowy, spożywczy) i urbanizacja (osiedla mieszkaniowe m.in. Bródno, Jelonki, Tarchomin, Targówek, Ursynów-Natolin-Kabaty). Przez cały okres PRL-u w Warszawie kształtował się ruch opozycyjny. Rozwijała się współczesna awangarda w sztuce, oprócz „Zachęty” nowymi wielkimi centrami sztuki nowoczesnej stały się m.in. CSW w Zamku Ujazdowskim, Galeria Foksal. W 1973 roku rozpoczęła się odbudowa Zamku Królewskiego. 2 czerwca 1979 w Warszawie rozpoczęła się pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II w Polsce. Od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie odbyły się obrady Okrągłego Stołu, które zapoczątkowały transformację ustrojową. Powołano lokalny samorząd i dokonano demokratyczne wybory przedstawicieli rad siedmiu dzielnic (Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Śródmieście, Praga Północ, Praga Południe). W 1994 roku dokonano reformy administracyjnej stolicy. Pierwszymi prezydentami miasta po okresie PRL byli kolejno Stanisław Wyganowski, Mieczysław Bareja, Marcin Święcicki, Paweł Piskorski i Wojciech Kozak. Po uchwaleniu w 2002 nowej tzw. ustawy warszawskiej, Warszawa stała się jednolitą gminą miejską na prawach powiatu, która jest częścią województwa mazowieckiego składającą się z 18 dzielnic. Pierwszym prezydentem Warszawy według nowego ustroju został Lech Kaczyński, następnie przez krótki okres Mirosław Kochalski i Kazimierz Marcinkiewicz. Od 2006 funkcję tę pełni Hanna Gronkiewicz-Waltz. Po 1990 roku nastąpił boom budowlany, miasto stało się ważnym centrum finansowym i siedzibą inwestorów krajowych i zagranicznych. Spośród wielu inwestycji do największych zalicza się m.in. budowę metra (pierwsza linia oddana do użytku w 1995 r.), Stadionu Narodowego, Muzeum Powstania Warszawskiego, obwodnicy Warszawy, odbudowę historycznej zabudowy placu Teatralnego, renowację Krakowskiego Przedmieścia, przebudowę lotniska im. F. Chopina na Okęciu.